Մեր՝ հայերիս, պատմությունն անցել է արտագաղթով, կորստով ու վերապրումով։ Ցեղասպանության հետևանքով փոխանցվել է հայկական սփյուռքը՝ հարկադրանքով։ Ու այսօր միլիոնավոր հայեր ապրում են հայրենիքից հեռու՝ պահելով լեզուն, հավատը, մշակույթը, երբեք չմոռանալով, թե որտեղից են։ Այդ հիշողությունը փոխանցվել է սերնդեսերունդ։ Շատերը նույնիսկ վերադառնում են հայրենիք։ Այն պարզապես որոշում չէ։ Դա կանչ է՝ արյան հիշողությունից ծնված։
Մեր իրականության մեջ դեռ հաճախ հայրենադարձի կերպարը պատկերացնում են իդեալականացված՝ «գալիս են, գումար ունեն, գործ են ստեղծում» տեսակով։ Բայց եթե մի կողմ թողնենք մակերեսային պատկերացումներն ու խորանանք իրական պատմությունների մեջ, կտեսնենք մի ուրիշ ճշմարտություն։ Շատերը վերադառնում են ոչ թե ունեցվածքով, այլ համառությամբ։ Նրանցից շատերն իրենց երկրում արդեն կայացած մարդիկ են եղել՝ կարիերա, բարեկեցիկ պայմաններ, կայունություն։ Իսկ այստեղ վերադարձը հաճախ նշանակում է ամեն ինչ սկսել զրոյից, նույնիսկ՝ ինքնությանը նորից նայել զրոյից։
Անդրանիկը Բեյրութից է։ Վերադարձել էր 2020 թվականին՝ պատերազմից հետո։ Իր պատմության մեջ երկու կետ կա՝ սիրահարվածությունը Հայաստանին ու հիասթափությունը Հայաստանից։ Երբ խոսում է իր անցած ճանապարհի մասին, աչքերը փայլում են, բայց ձայնի մեջ հոգնածություն կա․ «Ինձ միշտ ասում էին՝ դու կվերադառնաս, բայց ի՞նչ ես անելու։ Ես էլ ասում էի՝ տուն կվերադառնամ։ Բայց հիմա ավելի շատ օտար եմ զգում ինձ, քան Բեյրութում էի»։ Անդրանիկը դժվարությամբ աշխատանք է գտել։ Լեզվի բարբառը խոչընդոտ է եղել, համակարգերի անգործությունը՝ հիասթափության պատճառ։ Իսկ երբ սկսել է սեփական գործը՝ հանդիպել է վարչական քաշքշուկների, որոնք երբեք իր պատկերացրած հայրենիքի մասին չէին։ Բայց նույնիսկ այդ դեպքում չի պատրաստվում հեռանալ․ «Ես շատ բան եմ կորցրել այս երկրում, բայց սրտիս խաղաղությունը գտել եմ»։
Սա հակասությունների երկխոսություն է՝ սրտի խաղաղությունը անհանգիստ իրականության մեջ։ Այդ երկխոսությունը շարունակվում է գրեթե բոլորի պատմություններում։ Դիանան՝ ֆրանսահայ երաժիշտ, վերադարձել է 2018-ին՝ հեղափոխության օրերին։ Վերադարձը եղել է ոգևորությամբ ու հավատով լի։ Նա ուսումնական կենտրոն բացեց։ Բայց երկու տարուց հայտնվեց փակ շրջապտույտի մեջ․ համակարգային անարդարություն, մշակութային անհամապատասխանություն, անձնական մեկուսացում։ «Երբ ես ասում էի, որ գիրք եմ գրում, բոլորը ծիծաղում էին՝ իբրև Հայաստանում դրանով չեն ապրում։ Ֆրանսիայում ինձ մոտիվացնում էին, այստեղ՝ կասկածում»։
Եվ սա շատ ավելի խորը խնդիր է, քան միայն սպասումների ու իրականության բախումը։ Հայաստանը հայրենադարձին միշտ է ցանկանում, բայց երբ նա գալիս է՝ պատրաստ չէ նրա տարօրինակությանը, նոր գաղափարներին, այլ մտածողությանը։ Մեզ պետք է սփյուռքի երեխան, բայց առանց իր տեսակի։ Որովհետև շատ դեպքերում մենք ամեն ինչ ուզում ենք տեսնել մեր չափանիշներով։ Իսկ հայրենադարձը բերում է իր չափը։ Ոչ լավ, ոչ վատ։ Ուղղակի իր ձևով։
Բայց չմոռանանք դրականի մասին։ Հայրենադարձները շատ հաճախ են ասում․ «Հայաստանում ես առաջին անգամ հասկացա՝ ինչ է նշանակում քայլել առանց վախի, ինչ է նշանակում խոսել մայրենիով, ինչ է նշանակում ունենալ հարևան, ով գիտի՝ երբ ես հիվանդ»։ Այս մանրուքները, որոնք մեզ համար երբեմն աննկատ են, դառնում են վերածնվող կյանքի հիմքը։ Այն հողի հոտը, որը մենք չենք զգում, իրենց համար դառնում է ամենախորը զգացողությունը։ Մեծ բարեկեցության հետ համեմատած՝ Հայաստանն իր փոքր կյանքով ավելի մեծ բան է տալիս՝ պատկանելիություն։
Բայց պետք է չշփոթել պատկանելիության զգացումը առօրյայի պատրաստակամության հետ։ Շատերը վերադառնում են սիրով, բայց ապրում՝ պայքարով։ Քաղաքացիական ոլորտում ակտիվանալը դառնում է ինքնապաշտպանության ձև։ Որովհետև երբ դու վերադառնում ես՝ և քեզ ասում են «սփյուռքահայ ես», իսկ ինքդ քեզ զգում ես ամբողջությամբ հայ, այդ խզումը ծնում է նոր պայքար՝ ներսում։ Որովհետև այստեղ դու պիտի քեզ ապացուցես։ Ամեն օր։
Ինձ միշտ հետաքրքրել է, թե ինչու հայրենադարձների մի մասը մի քանի տարի հետո նորից հեռանում է։ Ու պատասխանը շատ հաճախ նույնն է՝ սպասումներն այնքան բարձր են, իսկ իրականությունը՝ այնքան քաոսային, որ հոգեպես սպառվում են։ Շատերն ասում են․ «Ես ինձ ավելի հայ էի զգում մինչ վերադառնալը»։ Որովհետև այստեղ՝ իրականության մեջ, հայրենասիրությունը միայն զգացմունք չէ, այլ դիմանալու կարողություն։ Իսկ հայրենասիրությունը հաճախ նշանակում է սիրել մի երկիր, որը դեռ կառուցված չէ։ Իսկ դա պահանջում է չափազանց շատ համբերություն ու հավատ։
Այս ամենի ֆոնին հայրենադարձությունը դառնում է ոչ միայն ֆիզիկական վերադարձ, այլև մշակութային, հոգևոր, երբեմն նաև քաղաքական դիրքորոշում։ Դա նաև պատասխանատվություն է՝ ներսից տեսնել խնդիրները, բայց չդադարել փորձել լուծել։ Գործընթաց է՝ գալու, հիասթափվելու, բայց հետո՝ վերագտնելու։ Դա պայքար է, պայքար՝ սիրո շարժառիթով։
Ի վերջո, վերադառնալը հեշտ է։ Մնալը՝ ընտրություն։ Իսկ այդ ընտրության մեջ հայրենադարձի ամեն օրն ու գիշերը մի ամբողջ պատմություն է։ Հիասթափությունից մինչև խորը, հողի հոտով լի սեր։ Եվ այդ սերն է, որ ամեն օր, թեկուզ ծանրությամբ, կառուցում է մի նոր Հայաստան։ Մի այնպիսի Հայաստան, որը միգուցե դեռ կատարյալ չէ, բայց քոնն է ամբողջությամբ