«Լինում է, չի լինում մի ազգ...» տեքստը ուսումնասիրում է հավատքի ու անորոշության սահմանը՝ այն տարածքը, որտեղ մարդիկ դիմում են գուշակների, մոմ թափողների, աղոթողների։ Սա պատմություն է ոչ թե միստիկայի, այլ մարդու ներքին փնտրտուքի մասին։ Լուսանկարների միջոցով հեղինակը փորձել է ցույց տալ, թե ինչ է լինում, երբ հույսը խառնվում է վախին, իսկ հավատը՝ կասկածին։ Այս պատմության մեջ գուշակները դառնում են հայելի, որտեղ հայ մարդը տեսնում է իր հավատը, իր վախը և իր չպատմված պատմությունները։
Լինում է, չի լինում՝ մի ազգ է լինում՝ ի վերուստ հավատացող։ Աստծուն, աստվածներին, գուշակներին… Բայց այս հեքիաթում երեք խնձորը դեռ չի ընկել։ Մհերի դռան վարկածով՝ ես դեռ սպասում եմ։
Սա տեքստ է հայերի մասին։ Ավելի ճիշտ՝ հայերի մասին իմ սուբյեկտիվ հայացքով տեսած ու զգացած պատմությունը։ Հիշում եմ՝ առաջին կուրսում էինք սովորում, երբ ունեինք օպերատորական արվեստի դասեր։ Այդ օրերին առաջին անգամ հասկացա, որ լույսը, ձևը և շարժումը կարող են պատմել ավելին, քան բառերը։ Լույսը հանկարծ դարձավ պատմություն, ստվերը՝ ենթատեքստ։ Դասից հետո գիտեի՝ ես պիտի ունենամ լուսանկարչական ապարատ։ Բայց այդ ցանկությունը վաղուց էր իմ մեջ։ Այն դեռ մանկության երազանք էր՝ ունենալ մի աչք, որը տեսնում է ավելին, քան մարդիկ են տեսնում։
Երբ վերջապես ձեռք բերեցի ֆոտոխցիկը, առաջ եկավ ամենաբարդ հարցը՝
իսկ ինչի՞ մասին եմ ուզում պատմել։ Քաղաքը լցված էր պատմություններով, բայց ես փնտրում էի մի պատմություն, որը կխոսի լռության մեջ։ Մի օր, լրագրության ու լուսանկարչության միջև տարուբերվելով, սկսեցի մտածել՝ կա՞ այնպիսի տարածք, որտեղ այս երկու աշխարհները հատվում են։
Այդ հարցը ինձ տարավ դեպի այն մարդիկ, ովքեր խոսում են անտեսանելիի հետ։ Դեպի գուշակներ։ Հայ իրականության մեջ գուշակը պարզապես միստիկական կերպար չէ։ Նա հաճախ սոցիալական դեր ունի՝ հոգեբանի, խորհրդատուի, երբեմն՝ վերջին հույսի։ Նրանց մոտ են գնում մարդիկ, որոնքայլևս չգիտեն՝ ում դիմել։ Գնում են հավատով կամ հուսահատությամբ՝ սպասելով լսել այն, ինչ ուզում են, կամ իմանալ՝ ապագայում ինչ է իրենց սպասվում։ Մարդիկս հավատում ենք։
Ես հիշում եմ ընկերուհուս մայրիկի պատմությունը․ ասում էր՝ իրեն «թուղթ ու գիր» էին արել։ Այդ պատմությունը դարձավ առաջին ազդակը՝ հասկանալու, թե ինչու ենք մենք այդքան հաճախ մեր վախերն ու հույսերը հանձնում ուրիշին՝ ակնկալելով օգնություն, հաղթահարման ուղիներ կամ պարզապես մխիթարանք։
Սկսեցի զանգել գուշակների։ Զանգեր՝ առանց պատասխանի։ Նրանց մեծ մասը վախեցած էր․ ոմանք չէին ուզում երևալ, ոմանք մտածում էին՝ սա խաբեություն է։ Բայց մի քանի հոգի համաձայնեցին։ Հասկացա՝ եթե ուզում ես լուսանկարել նրանց, պետք է նախ ունենաս վստահությունը։ Սկսկեցի խոսել նրանց հետ՝ պատմել իմ մասին, իմ նպատակի, այն ամենի մասին, ինչով զբաղվում եմ։ Նրանք ասում էին, որ զանգով էլ զգում են մարդու էներգետիկան։
Առաջին գուշակի հետ հանդիպումը հիշում եմ մինչև հիմա։ Փոքր սենյակ էր՝ ծանր օդով։ Թեյն արդեն սառել էր, բայց նա չէր շտապում։ Լսում էր ինքս ինձ հարց տալուս ձևը, հետո խոսում՝ դանդաղ, վստահ։ Նրա ձայնը չէր պատասխանում, այլ պատմում էր։ Հիշում եմ՝ ինչպես էր ամեն հնչող խոսք ինձ վախեցնում։ Կարծում էի՝ նրանց էներգետիկան ինձ էլ կանցնի։ Հետո հասակցա՝ ես պետք է զգամ, որ մադկանց կարողանամ պատմել։
Երկրորդի մոտ արդեն ավելի դիտարկողական էի։ Աչքերս սկսեցին նկատել այն, ինչ սովորաբար անտեսում ենք․ ձեռքի շարժումը քարտերի վրա, մոմի ճառագայթը, որը շողում էր պատին, աննկատ ժպիտը, երբ խոսքը դիպչում էր ցավոտ տեղին։ Նկարում էի ոչ թե մարդկանց, այլ հավատքի ձայնը, որը լուռ հնչում էր միջավայրում։
Երրորդը՝ տարոլոգը, ամենահիշվողն էր։ Երկու ժամ զրուցեցինք։ Մի պահ թվում էր՝ պարզապես ընկերներ ենք։ Այդ օրը հասկացա՝ գուշակի մոտ հաճախ գնում են ոչ թե ճակատագրի, այլ խոսքի կարիքից։ Երբեմն մարդուն պետք չէ ճշմարտությունը, պետք է միայն, որ իրեն լսեն։ Ես անգամ ձայնագրիչ չէի միացրել։ Չէի ուզում խանգարել։ Այդ պահին ես այլևս լրագրող չէի, պարզապես ականատես էի։
Հետո սկսեցի փնտրել «վախ բռնողներին» ու «մոմ թափողներին»։ Նրանք ինձ ընդունեցին ավելի հանգիստ։ Գնում էի, պատմում իմ վախերի մասին։ Ասում էի, որ վախենում եմ շներից։ Նրանք մոմ էին վառում, աղոթում, ձեռքերն օդում շարժում․ կարծես փորձում էին վախս բռնել։ Բայց երբ դուրս էի գալիս նրանց տնից, նկատում էի՝ վախս չի անցնում։
Ամեն նոր հանդիպման հետ ես ավելի զգույշ էի դառնում։ Լուսանկարելիս փորձում էի պահպանել հավասարակշռությունը վավերագրողի և զգացող մարդու միջև։ Բայց այդ սահմանը հաճախ էր խախտվում։ Երբեմն ես հավատում էի այն բանին, ինչ նկարում էի, բայց այն պահերը, երբ հավատս քիչ էր, ավելի շատ էին։ Ինձ նրանցից մեկն ասաց, որ իմ մեջ հավատ չի տեսնում այս ամենի հանդեպ, դրա համար էլ շատ կանխատեսումներ անել հնարավոր չէր լինում։
Հետո մի օր հասկացա՝ հոգնել եմ։ Իմ հետաքրքրասիրությունը սպառել էր ուժերս։ Այդ պահին լրագրությունը փրկեց ինձ՝ սահման դնելով, հեռավորություն պահելով։
Երբ պատմությունն ավարտվեց, հասկացա՝ գուցե սա ոչ թե նրանց, այլ իմ մասին էր։ Գուցե հարց առաջանա՝ ինչո՞ւ չկա եկեղեցու տեսակետ, հոգեբանի մեկնաբանություն կամ հակառակ կարծիք։ Բայց ես չեմ էլ փորձում տալ բոլոր պատասխանները։ Որովհետև այս պատմությունը ճշմարտություն չէ, այլ որոնում՝ անձնական հետաքրքրությունների։ Եվ քանի դեռ երեք խնձորը չի ընկել, պատմությունը չի ավարտվել։ Քանի դեռ մարդ կա, որ հավատում է անտեսանելիին, լուսանկարելու բան միշտ կլինի։
