Գեղարքունիքի մարզի Զոլաքար գյուղից Նարեկ Գրիգորյանը տարիներ շարունակ իր կովերն ու հորթերը մորթել է բակում՝ սովորական ձևով՝ առանց երկար մտածելու, առանց հեռու ճանապարհ գնալու։ Բայց երբ ուժի մեջ մտավ նոր օրենքը, որով մորթը պարտադիր պետք է արվի համապատասխան վայրում, ստիպված եղավ կենդանիներին տանել սպանդանոց։
«Մեքենա չկար, հարևաններից մեկի բեռնատարով տարանք։ Ճանապարհին կենդանիները անհանգիստ էին, մեկը ճանապարհին ընկավ, միսը էլ նույնը չէր», – պատմում է նա։ Նրա խոսքով՝ մորթի գումարը նույնպես թանկ է գյուղացու գրպանի համար։
2020 թվականին Հայաստանում ուժի մեջ մտած պարտադիր սպանդանոցային մորթի պահանջը նպատակ ուներ բարելավել սննդի անվտանգության մակարդակը և նվազեցնել կենդանիների անօրինական մորթի դեպքերը։ Սպանդանոցային պայմաններում մորթված կենդանու միսը սանատարահիգենիկ առումով ևս ավելի մաքուր է։
Օրենքը, սակայն, գյուղացիների համար դարձավ նոր գլխացավանք։ Նրանք մատնանշում են մի շարք խնդիրներ՝ կենդանիների տեղափոխման համար նախատեսված մեքենաների պակաս, մորթի բարձր արժեք։
Սյունիքի Խնձորեսկ գյուղի սպանդանոցներից մեկի սեփականատեր Սամվել Հասրաթյանն ասում է, որ մորթի արժեքը տատանվում է 3000-ից մինչև 15․000 դրամի սահմաններում։
«Հարակից գյուղերում էլ օրենքը չի պահվում ու մարդիկ անասունները իրենց բակերում են մորթում, որովհետև տարիների ընթացքում փորձառություն են ձեռք բերել ու լավ մորթ են անում։ Բացի դա, լավ մորթ անողները նաև գյուղի այլ մարդկանց տներ էլ են գնում, երբ որ անհաժեշտ է լինում անասուն մորթել»։
Վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակով առաջին տեղում Գեղարքունիքի մարզն է, իսկ ամենացածր ցուցանիշը Երևանում է։ Մինչդեռ սպանդանոցները հիմնականում կենտրոնացված են Երևանում և հարակից շրջաններում։
Հայաստանի 122 սպանդանոցները՝ ըստ վայրերի
Ինֆոգրաֆիկան՝ Սեդա Մարտոյանի
Պաշտոնական տվյալներով՝ Հայաստանում տարեկան մորթվում է շուրջ 220 հազար խոշոր եղջերավոր անասուն, բայց դրանցից միայն մոտ 10 տոկոսը՝ 22 հազարն է սպանդանոցներում մորթվում։ Մնացածը մորթվում է բակերում կամ գյուղական տարածքներում՝ առանց հսկողության։ Էկոնոմիկայի նախարարությունը 2025-ի մայիսին հայտարարեց պետական նոր աջակցության մասին․ յուրաքանչյուր խոշոր եղջերավորի սպանդանոցային մորթի համար պետությունը հատկացնում է 10 հազար դրամ։ Եթե մորթի արժեքը 8 հազար դրամ է, ամբողջը հոգում է պետությունը, իսկ եթե գերազանցում է 10 հազարը, տարբերությունը վճարում է գյուղացին։ Բրուցելոզով հիվանդ կենդանիների դեպքում աջակցությունը ավելի բարձր է՝ 15 հազար դրամ։ Պետությունը նաև սուբսիդավորում է նոր սպանդանոցների կառուցումը։
Սպանդանոց, «Մսամթերքի նոր աշխարհ» ՍՊԸ, քաղաք Էջմիածին
Լուսանկարը՝ Սեդա Մարտոյանի
Մասնագետները համարում են, որ հիմնական խնդիրը կենդանիների տեղափոխման ենթակառուցվածքների բացակայությունն է։ Գյուղատնտես Հարություն Մնացականյանի խոսքով՝ սպանդանոցները տեղակայված չեն գյուղացիներին մոտ բնակավայրերում, ինչը լուրջ խնդիր է ստեղծում հատկապես խոշոր եղջերավոր անասուններ տեղափոխելիս։
«Մորթից հետո գյուղացին ամեն կենդանու համար ստանում է 10-15,000 դրամ եկամուտ, եթե գնա սպանդանոց, ապա պետք է գումար տա նաև բարձելու համար, հետո միսը պետք է անցնի փորձագիտական քննություն։ Գյուղացիները պատրաստ չեն մտնել նման խնդիրների մեջ, դրան հավելենք նաև բեռնափոխադրման ծախսերը»։
Սպանդանոց, «Արաքս» թռչնաֆաբրիկա
Լուսանկարը՝ Սեդա Մարտոյանի
Խնդրի լավագույն լուծումը, ըստ գյուղատնտեսի, շարժական սպանդանոցն է, որը ենթադրում է, որ ամեն շաբաթ այն կարող է այցելել մի բնակավայր և մորթ իրականացնել։ Սակայն, փաստացի, Հայաստանում գործող 122 սպանդանոցներից միայն երեքն է շարժական։ Ըստ օրենքի՝ եթե կենդանին չի մորթվում սպանդանոցում, կենդանու տերը ենթարկվում է վարչական պատասխանատվության՝ 300.000 դրամի չափով։
Ներկա իրավիճակը ցույց է տալիս, որ այս պահանջը դեռ չի դարձել համատարած։ Գյուղացիների ներգրավվածությունը ցածր է, ենթակառուցվածքները՝ թերի, իսկ գործընթացի բարդությունը հաճախ գերազանցում է գյուղացու հնարավորությունները։ Սննդամթերքի անվտանգության տեսչական մարմնի տեղեկացմամբ՝ 2025 թվականին ստուգումների արդյունքում առգրավվել է 2 տոննա միս։